دستگاه‌ ها و گوشه‌ های موسیقی ایرانی

اگر حتی مخاطب جدی موسیقی سنتی هم نباشید، حتماً نام «دستگاه»ها و «گوشه»های موسیقی به گوش‌تان خورده است. همه ما به‌عنوان علاقه‌مندان موسیقی ایرانی -که آن را به صورت حرفه‌ای و آکادمیک دنبال نمی‌کنیم- همیشه دوست داشته‌ایم بدانیم این دستگاه‌ها و گوشه‌ها چیست‌اند و در آنها چه می‌گذرد؟ هر کدام چه حال و هوایی دارند؟چرا نام یکی چهارگاه است و دیگری شور؟ چرا یکی بیات اصفهان نام دارد و آن یکی شوشتری؟ این اسامی از کجا آمده‌اند؟ اصلاً چه کسی اینها را ابداع یا کشف کرده است؟ قطعه‌ای که در ماهور ساخته شده با قطعه دیگری که در شور ساخته شده، چه تفاوت‌هایی دارد؟ کدام‌یک از قطعات معروف و پاپیولار در مایه‌های موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند؟ و ده‌ها سوال دیگر که همیشه برای مردم عادی و علاقه‌مندان موسیقی وجود داشته است.

در نگاه علمی، دستگاه‌های موسیقی به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می‌شود که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. موسیقی ایران دارای هفت «دستگاه» و پنج «آواز» و در کل، دوازده «مایه» است. اگر بخواهیم این مسأله را به زبانی ساده توضیح دهیم، می‌توانیم بگوییم که «دستگاه‌ها» مجموعه‌ای از گوشه‌ها هستند که بر اسا‌س منطقی درونی کنار هم قرار می‌گیرند و هر یک حال‌وهوای خاصی را القا می‌کنند. مثلاً آن را پرهیجان می‌کنند یا غمگین یا حماسی و...

اما «دستگاه‌ها» -به شیوه‌ای که ما امروزه آنها را می‌شناسیم- از دوران قاجار در موسیقی ایران معمول شده‌اند و به واسطه‌ی داشتن گوشه‌ها، موسیقی ما را از تمام موسیقی‌های دنیا متمایز می‌کنند. این گوشه‌ها در فرم‌های مختلفی چون پیش‌درآمد، درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رِنگ تقسیم‌بندی می‌شوند.

همه سوالاتی که برای علاقه‌مندان غیرحرفه‌ای موسیقی ایرانی در این زمینه وجود دارد، «موسیقی ما» را بر آن داشت تا در گزارشی، به توصیف ویژگی‌ها و حالات مختلف هر مایه بپردازد و برای فهم بهتر این روحیات، نمونه‌های صوتی متعددی از هر یک قرار داده‌ایم که می‌تواند به صورت عملی به فهم بیشتر موضوع کمک کند. پس پیشنهاد ما به شما، مرور این مطلب و گوش کردن چندباره به نمونه‌های صوتی آن است تا فضای کلی دستگاه‌ها و آوازها دست‌تان بیاید.

در ضمن باید تشکر کنیم از هنرمندانی که برای تهیه این گزارش -که وقت و انرژی زیادی صرف آن شد- ما را یاری دادند؛ عزیزانی چون سید علیرضا میرعلینقی، کیوان ساکت، تهمورس پورناظری، سید ابوالحسن مختاباد، علی قمصری، مهرداد نصرتی و...
 

• دستگاه شور

دستگاه «شور» را مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر تمامی دستگاه‌ها می‌دانند؛ چرا که پنج آواز مهم از آن منشعب شده است. البته هر یک از دستگاه‌ها تعدادی آواز و الحان فرعی دارند ولی شور، غیر از آوازهای فرعی، ملحقات دیگری هم دارد که هر یک به تنهایی مستقل‌اند. دو آواز «بیات‌ترک» و «افشاری» گامی متفاوت از شور دارند و به همین خاطر، برخی آنها را مستقل از شور می‌دانند؛ در حالی که دو آواز دیگر «ابوعطا» و «دشتی» ارتباط نزدیک‌تری با آن دارند.
 
در مکتب آوازی اصفهان، آواز بیات‌ترک از مشتقات دستگاه ماهور به حساب می‌آید؛ اما در مکتب تهران، مایه بیات‌ترک را جزء دستگاه شور می‌دانند. با تمام اینها «شور» یکی از ساده‌ترین دستگاه‌های ایرانی است و دستگاه‌هایی چون نوا و سه‌گاه نیز از آن متأثرند.
 
«فرهاد فخرالدینی» اعتقاد دارد که نام «شور» ریشه در زبان عِبری «شیر» (به معنای آواز و سرود) دارد و در عصر ساسانیان وارد زبان فارسی شده است؛ نکته‌ای که «عباس اقبال‌آشتیانی» نیز روی آن صحه می‌گذارد. به عقیده داریوش طلایی، تمام ساختارهای مُدال در ردیف موسیقی ایرانی بر اساس چهار دانگ بنا می‌شود که به آنها «دانگ‌های بنیادین» می‌گویند و یکی از این چهار دانگ بنیادین، دانگ اول دستگاه شور است.
 
اسامی برخی از گوشه‌های دستگاه شور عبارت‌اند از کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهرآشوب. برای نمونه به تعدادی از برترین قطعات موسیقی در این دستگاه گوش می‌دهیم:
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
شیدایی	پرویز مشکاتیان	محمدرضا شجریان
یاد ایام	داریوش پیرنیاکان	محمدرضا شجریان
مرا عاشق	پرویز مشکاتیان و گروه عارف	شهرام ناظری
آتش کاروان	علی تجویدی	بازخوانی علیرضا افتخاری
گل‌پونه‌‌ها	حسین پیرنیا	ایرج بسطامی
اشک من	محمد حیدری	اکبر گلپایگانی
نرگس مست	محمدعلی امیرجاهد	صدیق تعریف
ای امید دل من	پرویز یاحقی	بنان
فسانه	کیوان ساکت	ایرج بسطامی
خزان	پرویز مشکاتیان	-
آتش در نیستان	جلال ذوالفنون	شهرام ناظری

   

• دستگاه نوا

«نوا سرانجامِ نیایش زندگی و انسان است. سرانجامِ آهنگ روشنایی روز که به تاریکی و نیستی می‌رسد. فقر و فنا است. نوید شبی تازه می‌دهد که سرانجام تولدی است تازه.» اینها را «مجید کیانی» درباره‌ی دستگاه نوا گفته است.
 
اگر بخواهیم به زبان ساده این دستگاه را تعریف کنیم، باید بگوییم دستگاه نوا نه زیاد شاد است و نه زیاد حزن‌انگیز و البته در موسیقی ایران کمتر اجرا شده است. برخی از اساتید مثل علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور دانسته‌اند؛ اما این دستگاه دارای تفاوت در نُت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن است.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
چهره به چهره	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
چرا رفتی؟	تهموس پورناظری	همایون شجریان
نی‌نوا	حسین علیزاده	-
نوا و مرکب‌خوانی	پرویز مشکاتیان	محمدرضا شجریان
بی تو به سر نمی‌شود	حسین علیزاده، کیهان کلهر	محمدرضا شجریان
ای یوسف خوش‌نام ما	پرویز مشکاتیان	محمدرضا شجریان
ای ساربان آهسته ران	محمد جلیل عندلیبی	شهرام ناظری
توبه‌شکن	علی قمصری	همایون شجریان
در عاشقی پیچیده‌ام	جلال ذوالفنون	علیرضا افتخاری
مرده بُدم زنده شدم	جلال ذوالفنون	علیرضا افتخاری
در عاشقی...	حمید خبازی	علیرضا قربانی
من غلام قمرم	حمید خبازی	علیرضا قربانی
شب دهم	فردین خلعتبری	علیرضا قربانی
یک خانه پر زِ مَستان	کیوان ساکت	سالار عقیلی

 

• دستگاه ماهور

در موسیقی قدیم ایران، هنگام اجرای دستگاهی از موسیقی، شب یا روز بودن در انتخاب دستگاهی که می‌نواختند، مؤثر بوده است؛‌ برای مثال عبدالقادر مراغه‌ای به شاگردان خود می‌آموخته: ‌«اگر شب بود، حتماً شور بزن و اگر صبح بود، چهارگاه بزن. اگر طرف شنونده سفیدروی بود، بم بزن و اگر سبزه‌روی بود، زیر بزن.»
 
در این میان، «ماهور» را هم صبح و هم شب اجرا می‌کرده‌اند. دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و در ردیف‌های گوناگون در حدود 50 گوشه را در بر می‌گیرد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد، اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. این دستگاه، دارای گوشه‌های متنوعی است که با مقام‌های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌شود.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
مرغ سحر	مرتضی نی‌داوود	محمدرضا شجریان
اون نگاه گرم تو	فرامرز پایور	عبد الوهاب شهیدی
ز من نگارم خبر ندارد	درویش‌خان	محمدرضا شجریان
شب وصل	درویش‌خان	محمدرضا شجریان
یادگار دوست	کامبیز روشن روان	شهرام ناظری
سرو چمان	داریوش پیرنیاکان	محمدرضا شجریان
نگاه	کیوان ساکت	سالار عقیلی
آواز من آن نیَم که دل از مهر...	همنوازان: بهنام ابوالقاسم/ سامان صمیمی	علیرضا قربانی
دونوازی حسین علیزاده و ارشد طهماسبی
شنیدم رفتی و یاری گرفتی	پیمان خازنی	محسن کرامتی
سپیده (ایران ای سرای امید)	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
بارون بارونه	فولکلور	بیژن بیژنی

 

• دستگاه چهارگاه

«مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا در خود دارد. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی-میهنی و حماسی است؛ به‌طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف‌ناپذیری را در شنونده به وجود آورد.» اینها را در توضیح «چهارگاه» آورده‌اند.
 
گفتیم «شور» مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و به آن «مادر همه دستگاه‌ها» می‌گویند؛ اما برخی از اهالی موسیقی (مثل هرمز فرهت و دکتر داریوش صفوت)، دستگاه شور را به خاطر قدمت کمترش، به عنوان دستگاه اصلی نمی‌شناسند و «چهارگاه» را لایق این عنوان می‌دانند. مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی در این دستگاه اجرا شده است. چهارگاه گامی کاملاً ایرانی و خالص است.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
بوی باران	حسن یوسف‌زمانی	محمدرضا شجریان
صبح گاهی	محسن کرامتی	حسین علیزاده
سلام	حسن کسایی	-
دخترک ژولیده	علینقی وزیری
میهن (آزادی)	حسین علیزاده	شهرام ناظری
گل همیشه بهار	هوشنگ کامکار	شهرام ناظری
ای وای دل ای وای من	پرویز مشکاتیان	ایرج بسطامی
برون از دیده‌ها	علی قمصری	همایون شجریان
سیمرغ	حمید متبسم	همایون شجریان
ای ساربان آهسته ران	حسین علیزاده	محسن کرامتی
شباهنگام	حسین پیرنیا	ایرج بسطامی
زلف دلبند	ارشد طهماسبی	سالار عقیلی
گیسو کمند	ارشد طهماسبی	سالار عقیلی
راپسودی چهارگاه	کیوان ساکت	-
وطنم	موسیو لومر	بازخوانی: سالار عقیلی

 

• دستگاه همایون

«مجید کیانی»، دستگاه همایون را ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید می‌داند. این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد؛ ولی با این حال، زمینه اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از: چهارمضراب، درآمد اول،‌ درآمد دوم، زنگ شتر، چکاوک،‌ طرز، بیداد، نی‌داوود، سوز و گداز، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، شوشتری، جامه‌دران، راز و نیاز، میگلی، رنگ فرح و...
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
شد خزان	جواد بدیع‌زاده	جواد بدیع‌زاده
سرگشته (تو ای پری کجایی)	همایون خرم	حسین قوامی
کاروان شهید	محمدرضا لطفی	شهرام ناظری
میکده	محمد حیدری	گلپا
عقرب زلف کجت	شیدا	محمد معتمدی
زان یار دلنوازم	گروه اساتید	محمدرضا شجریان
حیلت رها کن	حسین علیزاده	شجریان و همایون
هوای گریه (همایون-شوشتری)	محمد جواد ضرابیان	همایون شجریان
آتش	علی قمصری	همایون شجریان
من آن تنهاترین مردم	کیوان ساکت	سینا سرلک

• دستگاه سه‌گاه

روح‌الله خالقی می‌گوید: «سه‌گاه آوازی است بی‌نهایت غمگین و ناله‌های جان‌سوز آن، ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقانِ دوری‌کشیده و از بیچارگی بی‌نوایان و ضعیفان گفت‌وگو می‌کند.» اما مجید کیانی «سه‌گاه» را سپیده‌دم، پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان می‌داند.
 
این دستگاه -که تمام کشورهای مسلمان آن را دارند- بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید، مناسب است. آواز سه‌گاه بسیار غم‌انگیز و حزن‌آور است. گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از: درآمد، مویه، زابل، مخالف، حصار و...
 
 

نام قطعه	آهنگساز	خواننده
عروس گل	درویش خان	محسن کرامتی
روز ازل	مرتضی محجوبی	بنان
پند عاشقان بشنو (می‌روی و مژگانت)	اسدالله ملک/ فرهنگ شریف	محمودی خوانساری
زهره	مجید وفادار	داریوش رفیعی
در خیال	مجید درخشانی	محمدرضا شجریان
رسوای زمانه	همایون خرم	علیرضا قربانی
آسمان عشق (چنان مستم)	داریوش پیر نیاکان&	محمد رضا شجریان
شوق دوست	محمد جواد ضرابیان	همایون شجریان
افتخار آفاق	عارف قزوینی	محمدرضا شجریان
دل شیدا	علی‌اکبر شیدا	محمدرضا شجریان

   

• راست‌پنجگاه

می‌گویند زمانی که در دوران قاجاریه ردیف موسیقی ایرانی تدوین می‌شد، تدوین‌کنندگان آن ابتدا تعداد زیادی از گوشه‌ها را در دستگاه‌های ماهور، شور و متعلقات آن (همایون، اصفهان، سه‌گاه، چهارگاه و نوا) تقسیم کرده‌اند و آنچه باقی مانده را در دستگاه راست‌پنج‌گاه قرار داده‌اند. حدس دیگر آن است که دستگاه راست‌پنج‌گاه در واقع برای مرحله عالی فراگیری موسیقی ایرانی تدوین شده بوده تا نوازندگان برتر به کمک آن، با رموز مرکب‌نوازی و مرکب‌خوانی آشنا شوند.
 
فرهاد فخرالدینی‌، «راست و پنج‌گاه» را به این معنی می‌داند که نیمه اول گام آن، همان «راست» است و نیمه دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است: این پنج مقام (یا دستگاه) عبارت‌اند از ماهور، شور، نوا، سه‌گاه و همایون. از آنجا که از طریق گوشه شوشتری در دستگاه همایون می‌توان به گوشه منصوری در چهارگاه رفت، راست‌پنجگاه عملاً امکان جابه‌جایی و مدگردی بین تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی را فراهم می‌کند. از همین رو، این دستگاه در مرکب‌خوانی به کار می‌رود.
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
راست‌پنجگاه	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
چشمه‌ی نوش	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
قافله‌سالار (تک‌نوازی ‌تار)	محمدرضا لطفی	-
راز و نیاز	حسین علیزاده	علیرضا افتخاری
بوسه‌های باران	حسین علیزاده	محمدرضا شجریان
سمن‌بویان	کیهان کلهر	محمدرضا شجریان

   

• آواز افشاری

آواز افشاری منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانه دستگاه شور (به همراه ابوعطا، دشتی و بیات‌ترک) است. افشاری آوازی است محزون و غم‌انگیز و حالتی بسیار خوش و دل‌پسند دارد. افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند. کرشمه، جامه‌دران، بسته‌نگار، قرایی، مثنوی پیچ، نهیب، عراق، حصار، مسیحی، تخت طاقدیس و صدری، قره‌باغی، و شاه ختایی از گوشه‌های مطرح این آواز به شمار می‌آیند.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
آواز این دهان (مثنوی افشاری)		محمدرضا شجریان
جوانی	حسین یاحقی	حسين قوامي
دل مجنون		محمدرضا شجریان
از کفم رها...	عارف قزوینی	محمدرضا شجریان
آرام جان	گروه آوا	محمدرضا شجریان
ز جهان دل برکندم (هر وایه)	ملودی کردی	بازخوانی: شهرام ناظری
الا یا ایها الساقی	پرویز مشکاتیان	ایرج بسطامی

   

• آواز ابوعطا

آواز ابوعطا، یکی دیگر از آوازهای چهارگانه متعلق به دستگاه شور است. ابوعطا با اسامی دیگری مانند «سارنج» (صلحی) و «دستان عرب» نیز شناخته می‌شود. انسان با گوش دادن به ابوعطا به فکر فرو می‌رود و به مسائل پیرامونش می‌اندیشد.
 
ابوعطا در محدوده حجاز دارای نغمه‌هایی نزدیک به الحان عربی است. اما آواز ابوعطا خود، مورد پسند ایرانیان است. با اینکه ابوعطا با نام «دستان عرب» هم شناخته می‌شود و در گوشه‌هایی بسیار به نغمه‌های عربی نزدیک است، اما دستگاه ابوعطا دستگاهی کاملاً ایرانی و اصیل به شمار می‌رود.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
عشق داند	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
نمانده چرا در زمانه ما	علی تجویدی	بازخوانی: علیرضا افتخاری
حال که تنها شده‌ام	همنواز نی: محمد موسوی	محمدرضا شجریان
عشق نهان		محمدرضا شجریان
تصنیف سرو خجل	علی‌اکبر شیدا	محمدرضا شجریان
در کنج دلم (افسانه شیرین)	منوچهر همایون‌پور	همایون شجریان
ای کبوتر	حسام‌السلطنه (جهانگیر مراد)	محمدرضا شجریان
آتش دل	عبدالحسین برازنده	جلال تاج‌اصفهانی
سرمستان	عباس خوشدل	علیرضا افتخاری
بهار دلکش	درویش‌خان	بازخوانی: علیرضا قربانی

 

• آواز بیات‌اصفهان

روح‌الله خالقی، آواز اصفهان را «گاهی شاد و گاهی غمگین» می‌خواند و حالت آن را «بین غم و شادی» توصیف می‌کند. ایستادن روی درجه دوم گام اصفهان (گوشه بیات‌راجه) حالت خاصی شبیه به گوشه بیداد همایون به آهنگ می‌دهد که از نظر نت‌بندی مانند یکدیگر هستند.
 
برخی زمان مناسب برای گوش فرادادن به آواز اصفهان را قبل از طلوع آفتاب می‌دانند و به همین دلیل نیز حس آن را مناجات‌گونه و متفکرانه بیان می‌کنند. رنگ اختصاص‌یافته به این آواز، سبز روشن و عنصر آن شعله آتش است. آواز اصفهان یا بیات اصفهان یکی از آوازهای پنج‌گانه موسیقی سنتی ایرانی است. برخی این دستگاه را جزء دستگاه شور و برخی از متعلقات همایون دانسته‌اند.
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
بیداد زمان	پرویز یاحقی	ایرج بسطامی
مرا ببوس	مجید وفادار	حسن گل‌نراقی
راز دل	همایون خرم	علیرضا قربانی
آمدی جانم به قربانت	روح‌الله خالقی	غلامحسین بنان
خوشه‌چین	روح‌الله خالقی	غلام‌حسین بنان
بت چین	علی‌اکبر شیدا	محمدرضا شجریان
ای ساربان	دکتر حسن ریاحی	مهرداد کاظمی
تمنای وصال	سید عبدالحسین مختاباد	سید عبدالحسین مختاباد
در هوای تو (یارا یارا)	عباس خوشدل	علیرضا افتخاری
تا بهار دلنشین	روح‌الله خالقی	بنان
یادگار دوست	کامبیز روشن‌روان	شهرام ناظری
بوی باران	همایون خرم	بازخوانی: محمد اصفهانی
دیگه عاشق شدن فایده نداره	بیژن مفید	بازخوانی: کوروس سرهنگ‌زاده
بردی از یادم	مصطفی گرگین‌زاده	بازخوانی: علیرضا افتخاری
نازنین مریم	فولکلور	محمد نوری
یار دبستانی من	منصور تهرانی	بازخوانی: جمشید جم
شهزاده رویای من	همایون خرم	بازخوانی: علی زندوکیلی
نه دیگه این واسه ما دل نمی‌شه	بیژن مفید	بازخوانی: کوروس سرهنگ‌زاده

 

• آواز بیات‌ترک

بیات‌تُرک از آوازهای چهارگانه دستگاه شور است. شاید مهم‌ترین و بارزترین نمونه‌ای که ایرانیان از بیات‌ترک در ذهن دارند، اذان معروف مرحوم رحیم موذن‌زاده اردبیلی است که روزانه هزاران بار از رادیو و تلویزیون و گل‌دسته‌های سراسر ایران پخش می‌شود و نه‌تنها طراوت خود را از دست نداده، بلکه هر بار شنیدنش تازگی دارد.
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
آستان جانان	پرویز مشکاتیان	محمدرضا شجریان
گل صدبرگ	جلال ذوالفنون	شهرام ناظری
ناز نگاه		علیرضا افتخاری
خاطره یک شب		علیرضا افتخاری
ز کوی بلاکشان	همایون خرم
بنشین به یادم شبی	محمدرضا لطفی	محمدرضا شجریان
در کفت دارم دلی		حسین قوامی
کشمکش		صدیق تعریف
اندک اندک	جلال ذوالفنون	شهرام ناظری
الا یا ایها الساقی	جلال ذوالفنون	شهرام ناظری
رهایی (از نگاه یاران به یاران)	جلال ذوالفنون (بر اساس ملودی کردی)	صدیق تعریف

 

• آواز دشتی

آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است که آن را «آواز چوپانی» نیز نامیده‌اند. این آواز علی‌رغم اینکه غم‌انگیز و دردناک است اما در عین حال، لطافت و ظرافت بسیار دارد. هرچند که آواز دشتی، امروزه بین مردم گیلان رواج یافته و گوشه‌هایی مانند دیلمان و گیلکی متعلق به شمال ایران است، اما اصل آواز دشتی متعلق به منطقه دشتستان در جنوب کشور است و دردهای زمانه و روزگار پر از مشقت و سختی عشایر و چوپانان و مردمان کوهپایه‌نشین زاگرس را روایت می‌کند.
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
ای ایران	روح‌الله خالقی	بنان
کاروان	مرتضی محجوبی	بنان
الهه ناز	اکبر محسنی	بنان
گلنار	مجید وفادار	داریوش رفیعی
موسم گل	موسی معروفی	ایرج بسطامی
از خون جوانان وطن	عارف قزوینی	محمدرضا شجریان
رفتم و بار سفر بستم	علی تجویدی	علیرضا قربانی
دیدی که رسوا شد دلم	علی تجویدی	علیرضا قربانی
به سوی تو	مجید وفادار	کورس سرهنگ‌زاده
آتش جاودان	مرتضی نی‌داوود	همایون شجریان
اشک مهتاب	حسن یوسف‌زمانی	محمدرضا شجریان
ساغرم شکست ای ساقی	همایون خرم	بازخوانی: سالار عقیلی
مرو ای دوست	آریا عظیمی‌نژاد	محمد اصفهانی
تیتراژ سریال میرزا کوچک‌خان	محمد میرزمانی	ناصر مسعودی

   

• شوشتری

شوشتری گوشه‌ای است از دستگاه همایون. از همایون دو گوشه مشتق می‌شوند: یکی گوشه «شوشتری» و دیگری «اصفهانی». شوشتر روی تمام دستگاه‌های موسیقی ایران آهنگ‌های محلی دارد و برای هر کدام از دستگاه‌های موسیقی ایران، یک ردیف محلی در شوشتر اجرا می‌شود. این در حالی است که در شهرهای دیگر، تنها روی یک یا دو دستگاه از موسیقی ایران ردیف محلی دارند؛ یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند. اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی دارند. اغلب باغبان‌ها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و خوب می‌خوانند.
 
 

قطعه	آهنگساز	خواننده
بیا تا گل برافشانیم	حسین علیزاده	علیرضا افتخاری
راز و نیاز باد صبا	حسام‌السلطنه	محمدرضا شجریان
جینگ و جینگ ساز میاد	فولکلور	محمد نوری
غوغای ستارگان (امشب در سر)	همایون خرم	محمد اصفهانی
یارم به یک‌لا پیرهن	هم‌نواز آواز: حسین علیزاده	محمدرضا شجریان
امشب شب مهتابه	علی‌اکبر شیدا	بازخوانی: مهران مدیری
مطرب مهتاب‌رو	کیخسرو پورناظری	شهرام ناظری
بی‌قرار (در هوایت بی‌قرارم)	جلیل عندلیبی	شهرام ناظری
با من صنما (آرایش غلیظ)	سهراب پورناظری	همایون شجریان

 منبع : موسیقی ما